Meister Rongen

---

Pionier en veelzijdige persoonlijkheid

Elke rechtgeaarde Americaan zal kunnen bevestigen dat "Meister" Rongen gedurende meer dan 60 jaar een sleutel­rol heeft vervuld in America. Op veel fronten was hij actief. Maar liefst 47 jaren heeft hij aan de lagere school in America plichtsgetrouw zijn "meesterschap" uitgeoefend en menige inwoner van America heeft hij in zijn klas gehad. Bij het noemen van zijn naam denkt echter niet iedereen direct aan de onderwijzer Rongen. Deze man, met zijn markante kop, is in praktisch heel Limburg bekend gewor­den om zijn pioniers- en organisatiewerk in dienst van het amateurtoneel en het muziekleven.

Herkomst

Martin Rongen werd "as d'n ennige jong van d'n Oirlose smid" op 27 juli 1904 geboren uit het huwelijk van Antoon Rongen en Petronella Brentjens. Op de lagere school bleek dat hij goed kon leren; dat betekende in vroeger dagen vaak dat de jongeling naar het seminarie zou gaan. Zo verging het ook Martin die, in plaats van zich zoals zijn vader aan de blaasbalg en achter het aambeeld te posteren, werd ingeschreven op het paterscollege van de S.V.D., de paters van het Goddelijk Woord, in Uden. Meer dan vier jaar was hij daar student. Er heerste een ijzeren mentaliteit en tucht en slechts eenmaal per jaar mochten de jongens drie weken naar huis.

Na die vier jaar was duidelijk dat Martin zijn levensroeping niet zag in het priesterschap. Hij keerde in "de wereld" terug en besloot meester te worden. Hij doorliep enkele jaren de kweekschool in Venlo, alwaar hij in 1923 voor het eindexamen slaagde.

In die jaren was het moeilijk om een aanstelling als onder­wijzer te krijgen. Zijn eerste sollicitatiebrief richtte hij tot het schoolbestuur van Castenray, maar hij werd vanwege zijn dienstplicht afgewezen. Toen hij niet lang daarna werd vrijgesteld van dienst, was Castenray inmiddels van de baan. Rongen zocht het verder van huis: in Winterswijk.

Eerste kennismaking met America

Toen hij zijn benoeming in Winterswijk al op zak had, kwam er plotseling een tip van de toenmalige inspecteur van het lager onderwijs, de heer Coenen, om in America te solliciteren. Daar zochten ze een vierde leerkracht. Martin Rongen hapte toe en op 15 juni 1923 kreeg hij - toen pas 18 jaar - officieel zijn aanstelling. America telde in die tijd amper 900 inwoners en er was een openbare school. Vanwege de beperkte ruimte werd Rongen met zijn eerste klas ondergebracht in hetzelfde lokaal als waar reeds een juffrouw met haar pupillen onderdak had gevonden.

Hij verdiende een maandsalaris van 83 gulden; hiervan moest 60 gulden kostgeld worden betaald. Na vier jaar was hij in America al zo goed geacclimatiseerd, dat hij verke­ring kreeg meteen der dorpsgenoten: Maria Jegerings. Hij trouwde met,haar op 8 november 1927 en hun huwelijk heeft hun tien kinderen - zes zoons en vier dochters -gebracht.

Martin Rongen is in al die jaren "de Meister" gebleven. Naast de lagere school gaf hij ook landbouwcursussen aan de avondschool. Van het geld dat hij daar verdiende - hij ontving een gulden per uur - werd de eerste kinderwagen gekocht. Verder gaf hij bijles aan leerlingen die na de lagere school hogerop wilden. Daarvoor ontving hij 25 cent per leerling per les. Ook gaf hij een tijdlang les in algemene kennis aan de arbeiders van de DUW - Dienst Uitvoering Werken - in het kamp aan de Griendtsveenseweg.

In 1926 werd er een tweede school gebouwd en Rongen werd per l januari 1927 aan de jongensschool geplaatst. Hij heeft met de splitsing in een meisjes- en een jongens­school - die hokjesbeweging, zoals hij dat noemde - altijd moeite gehad.

Martin Rongen heeft nooit de ambitie gehad om hoofd van de school te worden. Hij verzuimde welbewust zijn vrije rijd te besteden aan studie omdat hij een, naar zijn oordeel, hoger doel voor ogen had: meehelpen aan de opbouw van het plaatselijke, regionale en provinciale toneel- en muziekleven. De eerlijke beschouwer moet hem nageven, dat hij dat doel met glans heeft bereikt.

Dienstbaarstelling aan de gemeenschap van America

Schoolmeesters behoorden in die dagen nog tot het ras van zeldzaam hoog ontwikkelde mensen. Zij hadden meer geleerd dan wie ook, de pastoor en de notaris natuurlijk uitgezonderd. Wie een officiële brief geschreven moest hebben, stapte naar de meester. Regelmatig werd dan ook op meester Rongen een beroep gedaan. Hij was een vraag­baak voor zijn dorpsgenoten. Zo is bekend dat hij als enige in America in staat was het spoorboekje te lezen, waardoor veel inwoners een beroep op hem deden als ze een reis moesten ondernemen. Hij schreef ook veel rekesten in ver­band met bijvoorbeeld vrijstelling voor militaire dienst; hij vulde formulieren in, maakte speeches klaar voor anderen en gaf veel bestuursleden van andere verenigingen adviezen.

Door voor menig Amcricaans gezinshoofd een brief te schrijven aan de koningin bij de geboorte van hun zevende kind, droeg hij, behalve in eigen gezinsverband, ook langs indirecte weg bij tot een snelle bevolkingsaanwas. Een der­gelijke melding leverde het gezinshoofd namelijk 25 gul­den op, een bedrag dat toentertijd gelijk stond aan twee weeklonen.

Ook werd op hem vaak een beroep gedaan in geschillen met de gemeentelijke, provinciale of rijksoverheid. Het was dan ook niet vreemd dat hij al op jeugdige leeftijd deel uitmaakte van het bestuur van de plaatselijke vakbond van arbeiders, de zogeheten werkliedenvereniging. En zoals dat zo vaak gaat. rolde hij van het een in het ander. Zo was hij gedurende vele jaren voorzitter van de coöperatie.

Als voorzitter van het oranjecomité en als penningmeester van de onderlinge waarborgverzekering, het zogenaamde St. Josephfonds (ziektekostenverzekering), verzette hij gedurende vele jaren goed werk.

Zelfs was hij korte tijd voorzitter van de plaatselijke voet­balclub. Hij zette de parochiële bibliotheek op, was jaren­lang bestuurslid van het Groene Kruis, voerde tijdens de oorlog het beheer over het voedselbureau en was direct na de oorlog bureauhouder van de HARK (Hulp-Actie Rode Kruis). Meteen na de oorlog konden alle mensen hier gratis kleding, schoeisel en dekens verkrijgen. Naast hoofdleider van de Jonge Wacht - een soort scoutingclub - was hij lid van de burgenvacht, compleet met uniform en gewapend met revolver, te vergelijken met de B.B., de Bescherming Bevolking.

Verder was hij lid van de plaatselijke visclub, die meer het karakter had van een vriendenkring. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat het hem nooit gelukt is één vis te verschalken. Meestal kwamen de leden van die club niet verder dan het eerste het beste café (vaak Versleijen in Meterik) om aldaar uitgebreid met elkaar te bespreken wat de meest geloof­waardige verklaring zou zijn om het thuisfront ervan te overtuigen dat het zo'n slecht visweer was. De vis werd ook hier duur betaald.

Cultuurdrager

Naast al deze activiteiten ging zijn grote liefde echter toch vooral uit naar het toneel en de muziek. De basis voor zijn belangstelling voor het toneel werd reeds in Uden gelegd waar pater Linnebank, leraar Nederlands, hem blijkbaar enthousiast heeft gemaakt voor het toneel. Op het college werd veel gespeeld, met name tijdens de Kerstvakantie , die men immers ter plaatse moest door­brengen. Dan was het veertien dagen achtereen acteren in voordrachten, kluchten en zelf bedachte dramatische ver­zinsels. Zijn eerste rol was die van een paleiswachter. In dat stuk moest de vredespijp worden gerookt. Een zalig moment voor alle deelnemers, want voor de studenten gold toen een strikt rookverbod. Soms kwam men tot rare combinaties. Naast zware werken van Vondel als "Lucifer" en "Joseph in Dothan". waagde men zich aan de gekste eigen teksten. Eenmaal schreef Martin Rongen een klucht met de titel "Haec dies quam fecit Dominus" ("Deze dag die God heeft gemaakt"). Hij moest er prompt voor op het matje komen bij de rector. Resultaat: een flinke reprimande omdat hij een kerkelijke tekst had misbruikt. In Uden werd de Oirlose student ook belangstelling bijge­bracht voor de muziek. Hij kreeg vioolles en leerde het har­monium bespelen. Aldus kwam hij later, priesterstudent af, met een grote liefde voor de schone kunsten in zijn geboorteplaats terug. Daar vroeg de zangvereniging "Ons Genoegen" hem lid te worden, niet zozeer vanwege zijn vocale kwaliteiten, maar omdat de toneelafdeling van "Ons Genoegen" een klassiek gevormde jonge man best kon gebruiken. Rongen bleef lid tijdens zijn hele kweekschool­tijd. In de vakantie besteeg hij in Oirlo het podium van eierkisten om zijn aandeel te leveren in het onderrichten en vermaken van het publiek. Zijn eerste hoofdrol kreeg de nieuweling in "Het hoogste Goed" geschreven door Louis Haver. Het stuk behandelde....... het gemengde huwelijk: een thema dat voor het Katholieke Oirlo uiteraard geen enkele actualiteit bezat.

Achter een stevige pot bier kon het volk niettemin verne­men, dat er van zo'n huwelijk alleen maar grote ongelukken kwamen. En, hoewel een aangelegenheid voor man en vrouw, werd deze materie alleen door heren uitgebeeld. Zo wilde de tijd het immers!

In America was het al niet anders, toen de Oirlose smids-zoon daar in 1923 lid werd van de zangvereniging "St. Caecilia". Aan het zangkoor, dat later de fanfare werd, was een toneelafdeling verbonden. Deze verzorgde al vanaf 1914 zogeheten komische voordrachten, teneinde eenmaal per jaar de kas van het koor op peil te brengen. De jaarlijkse toneelavonden (veelal concerten genoemd) vonden plaats in café Van Helden: ook hier speelden de acteurs op eierkisten. Een varkenshok diende de acteurs tot kleedlokaal, maar - accommodatie of niet - de publieke belangstelling was zo groot, dat men nooit op zondag speelde, omdat het dan te druk zou worden! Het hoofd der school, meester Doenssen, was indertijd regisseur. Na diens vertrek in 1925 werd Martin Rongen voor deze functie bereid gevonden. In 1925 maakte Ron­gen er een zelfstandige toneelafdeling van; de "Vrije Spe­lers" genaamd.

Hij lanceerde meteen "Het hoogste Goed", dat in Oirlo zo'n succes had geoogst. Dat was bij gelegenheid van de opening van de bondszaal in America. Weldra werd de toneelvereniging betaamd in geheel Noord-Limburg. Appellerend aan de grote na-oorlogse gemeenschapszin liet Rongen in 1945 van een vuilnisbelt een openluchtpark maken; een belangrijk gedeelte van de Americaanse bevol­king kwam er twee middagen per week gratis werken. In 1947 werd dit park vrijwel geheel gerenoveerd. Het werd een uitzonderlijk mooi theater met zo'n 500 zit­plaatsen.

De baten van het eerste openluchtspel, "De schamele straatzanger" genaamd, waren voor de wederopbouw van de kerk, die gehavend uit de oorlog was gekomen; er kon een bedrag van 7000 gulden aan meneer pastoor worden geschonken.

De eerste opvoering in het Openlucht Theater was des te opmerkelijker omdat er voor het eerst gemengd werd gespeeld. Dat had trouwens nog heel wat voeten in de aarde gehad. In het spel moest een Mariarol worden vertolkt en omdat de opbrengst voor de wederopbouw van de kerk was, dacht Martin Rongen dat hij die rol wel door een vrouw mocht laten spelen. Dit leverde een groot conflict op met pastoor Janssen en de ruzie liep zó hoog op dat Mgr. Féron, de vicaris-generaal van het bisdom Roermond, er aan te pas moest komen. Uiteindelijk moest pastoor Janssen onder druk akkoord gaan. Wel werd bepaald dat de actrice (Coba Droog) in geen geval tegelijk met de mannen mocht repeteren; zij moest haar rol thuis instuderen. De persoon­lijke interventie van Mgr. Féron leverde een blijvende doorbraak op voor het gemengde toneel. Zo begon de emancipatie van de vrouw op de planken en niet alleen America, maar de hele regio profiteerde daarvan. Veel Noordlimburgers zullen zich uit die jaren nog titels herinneren. "De Zwarte Plak", naar de roman van Toon Kortooms, werd dertien keer opgevoerd in de zaal; bij de laatste opvoering moest men nog 350 mensen teleurstellen. Het kwam voor dat entreekaartjes op de "zwarte markt" 25 gulden opbrachten. En wie kent niet meer het zaalstuk "De Haven" en, het openluchtstuk "De Gouden Helm", geschreven door Piet Vermeltfoort uit Venray, dat twee jaar achtereen tien keer werd opgevoerd. Of "Den Vogel af' van pater Ivo van Dinther.

Onder regie van Martin Rongen vonden vijf grote openluchtspelen plaats. Uit heel de omtrek kwamen de mensen, zelfs op boerenkarren. Rongen sjouwde het land af voor grammofoonplaten met passende achtergrondmuziek. Hij werkte zaalstukken om voor de openlucht. Hij breidde de rolbezettingen uit tot 60 a 70 man. Vele jaren lang hebben de "Vrije Spelers" ongekende popu­lariteit gehad.

Secretaris Werkkring Katholiek Amateurtoneel in Limburg.

De kwaliteiten van de regisserende onderwijzer van Ame­rica hadden intussen ook de aandacht getrokken van de vakmensen in Limburg, en daarbuiten. Voor de oorlog werd hij al bestuurslid van de Limburgse Amateur Toneel Unie (LATU), die hij samen met Jef Schillings uit Hulsberg had opgericht. Deze afdeling, later de NATU (Nederlands Amateur Toneel Unie), gaf het maandblad "Wij spelen" uit. Zodra de bevrijding een feit was, maakte de reeds genoemde Mgr. Féron Martin Rongen warm voor een reorganisatie van het amateurtoneel op katholieke grond­slag. Zo ontstond in Limburg, dank zij ondermeer de Ame­ricaanse onderwijzer, de Limburgse W.K.A.-afdeling (Werkkring Katholiek Amateurtoneel). Rongen werd direct tot secretaris benoemd, een functie die hij zeer vele jaren heeft vervuld.

Samen met pioniers als de priester doctorandus Rob Salomons, muziekdocent aan onder andere het groot seminarie te Roermond, en de journalist Albert Welling trok hij bijna avond aan avond door heel Limburg om propaganda te maken voor zijn W.KA.

Bij de werkkring waren op een goed moment zo'n honderd Limburgse verenigingen aangesloten. In samenwerking met professor Jac Janssen - toenmalig kringvoorzitter van de W.K.A. - werd het missietoneel ingevoerd. Ook hier beleefde Rongen de grote opbloei. Hij organiseerde zelf de zogenaamde Genesiusdagen in de kring Horst-Venray, provinciale toneeldagen en -weekenden, eenakterwedstrijden, regie- en spelerscursussen, landjuwelen, regionale en provinciale toneelwedstrijden. Menigmaal fungeerde hij daarbij als supervisor en jurylid. Mee niet aflatende ijver bleef hij zich inzetten voor het toneel. Later, toen de televisie zijn intrede deed, "zakte de belangstelling voor het toneel enigszins, maar Meester Rongen was ervan overtuigd dat dit slechts tijdelijk was. Er zou een heropleving en vernieuwing komen: "Het volk heeft immers het toneel nodig."

Muziek

Behalve voor het toneel had meester Rongen ook grote belangstelling voor de blaasmuziek. Zoals reeds eerder opgemerkt was hem tijdens zijn studietijd in Uden liefde voor de muziek in het algemeen bijgebracht. Met de blaas­muziek begon hij zich voor het eerst in America bezig te houden toen pastoor Houben hem in 1926 vertelde: "Een zangvereniging is prachtig, maar ik zie toch liever een fanfaar". Rongen, die sinds 19 juni 1926 voorzitter was van het koor, was het met dit herderlijk standpunt eens. Een halfjaar lang bracht meester Rongen aspirant blazers flinke theoretische kennis bij - wat hij overigens nog jarenlang direct na schooltijd zou blijven doen - en op 6 decem ber 1926 werden in het Belgische Lier, de stad van Felix Timmermans, de eerste muziekinstrumenten gekocht: te weren 18 blaasinstrumenten en 2 trommen. Een gedenkwaardige dag voor al degenen, die bij de aan­koop aanwezig waren; op de goede afloop werd nog een flink glas bier gedronken en laat in de nacht kwam men goed beschonken thuis. De instrumenten kostten samen vierduizend gulden. Deze gelden werden door middel van renteloze voorschotten van elk honderd gulden bij elkaar gebracht. Naderhand werden deze veelal als gitten aan de vereniging geschonken.

Het inblazen ervan geschiedde in Blerick, waar ook de eer­ste dirigent, de heer Jac Geurts, vandaan kwam. Het Blerickse gezelschap, onder leiding van dezelfde dirigent, gaf in de advent van 1926 op deze instrumenten een "oriënta­tieconcert" in America.

Dat het in die dagen ook niet altijd van een leien dakje liep, blijkt uit verschillende incidenten en voorvallen. Toen de fanfare "St.Caecilia" bijvoorbeeld voor het eerst naar een echt bondsconcours zou gaan op een mooie Tweede Pinksterdag, eindjaren twintig, was dat voor het dorp America een hele gebeurtenis. De pastoor zag het echter met lede ogen aan. Meester Rongen moest op het matje komen.

"Hoe durf je", sprak de bezorgde zielenherder, "deze een­voudige mensen naar Nijmegen te brengen, zo'n gevaar­lijke stad?" En omdat de zeereenwaarde heer in elk geval zijn koster (Henri Hermans), in het corps een onontbeer­lijke bugelist, voor de Nijmeegse zedeloosheid wilde behoeden, moest Rongen helemaal naar Blerick reizen om een vervanger voor de goede man te vinden. Niettemin keerde "St.Caecilia" huiswaarts met vijf prijzen. Van de fanfare is meester Rongen, naast een aantal jaren actief meespelend muzikant (trombonist), ruim 55 jaar voorzitter geweest. Een unicum in Nederland. Onder zijn voorzitterschap behaalden de Americaanse bla­zers vele eerste prijzen, promoties, regionale, provinciale, nationale en internationale titels. Uiteindelijk promo­veerde de vereniging naar de hoogste afdeling; te weten de concertafdeling: een elite-afdeling waarin slechts enkele verenigingen in Nederland uitkomen.

Secretaris van de R.K. Limburgse Bond van Muziekgezelschappen

Via de fanfare kwam meester Rongen in de jaren veertig in contact met bestuurderen van de R.K. Limburgse Bond van Muziekgezelschappen. Na de oorlog werd hij zelf in het bestuur gekozen als opvolger van de heer Coumans uit Horst. Er was toen praktisch geen Noordlimburgse vereni­ging bij de muziekbond aangesloten. Rongen ging dus weer op pad, nu om de muziekbeoefening te propageren. Zijn omzwervingen betroffen het gebied tussen Weert en Gennep. Hij deed dat samen met andere bestuursleden, zoals de reeds genoemde professor Rob Salomons. Toen meester Rongen in 1949, na een kortstondig vicevoorzitterschap tot secretaris werd benoemd, telde de bond 113 leden. Tegenwoordig zijn dat er 280. De Limburgse muziekbond staat de laatste jaren kwantita­tief en kwalitatief bovenaan in Nederland. De administratie kostte meester Rongen drie uur per dag; ook dat was een consequentie van de muzikale hoogcon­junctuur. Maar Martin Rongen voelde het als een hobby. "Anders deed ik het niet", zei hij altijd. Zeer vaak was hij van huis voor wedstrijden, muziekconcoursen en massa's ver­gaderingen. Een extra belasting vormden de slechte verbin­dingen en het gebrekkige openbaar vervoer naar America. Regelmatig ging hij te voet naar het station Horst-Sevenum. Een vol uur lopen met een zware boekentas. Vanwege zijn zuinigheid, vooral als het in het belang van de vereni­ging of de bond ging, kwam het niet in hem op om van een taxi gebruik te maken.

Martin Rongen heeft in America, in de Peelstreek, in heel Limburg mede gestalte gegeven aan een cultureel ontwik­kelingsproces dat tienduizenden een zinvolle vrijetijdsbe­steding heeft gegeven. Hij legde daarvoor in zijn eigen woonplaats de basis met onvergetelijke initiatieven en ideeën, zoals de al eerder genoemde openluchtspelen, waar tenslotte mensen uit heel Noord-Limburg en Oost-Brabant op af kwamen.

Uit dit soort activiteiten ontstond Rongens vriendschap met bekende figuren uit de toneelwereld als Jacques Schreurs van het missiehuis uit Stein (bekend van de televi­sieserie "Dagboek van een herdershond"), Ivo van Dinther, Herman de Man, Jan Staal, Ton Lutz, Gabriël Bekkers, André van den Heuvel en Jo van de Ven (toneelregisseurs) en Jan Grosfeld en binnen de muziekwereld professor Henk Badings en Otto Ketting.

Zijn huis fungeerde tevens als uitgeverij en distributiecen­trum voor het missietoneel. Grote voorraden toneelboek­jes waren bij hem thuis opgeslagen. Voor deze boekjes werd op de radio reclame gemaakt tijdens het katholieke nieuws dat enkele keren per week door de K.R.O. werd uitgezonden: "Missietoneel, Contactadres: M. Rongen, Putweg 13 in America."

Samen met professor R. Salomons werkte hij het idee uit om landelijke prijsvragen uit te schrijven voor goed toneel over de missie. Deze prijsvragen werden de springplank voor een auteur als Jan Naaijkens die met "Het Zout der aarde" de eerste prijs won.

Martin Rongen was ook de man die op het idee kwam om voor de top-superieure fanfare-orkesten jaarlijks het zoge­heten prominentenconcert op te zetten. Deze vermaarde concerten, waarbij de regionale radio-omroep aanwezig was en waarvan de K.R.O. uitzendingen verzorgde, waren in feite de voorloper van de latere top-vier concerten voor harmonie-orkesten en super-trio concerten voor fanfares. Ook was hij de initiatiefnemer en geestelijke vader van het befaamde Peeltournooi, een jaarlijks muzikaal treffen, met een juryoordeel in predicaten, voor muziekgezelschappen uit het oorspronkelijke Peelgebied. Dit tournooi, dat afwis­selend door een vereniging uit Brabant of Limburg wordt georganiseerd, wordt in 1991 voor de 25e keer gehouden. De organisatie van deze feestelijke gebeurtenis is in handen van fanfare "St.Caecilia" uit America. Meester Rongen speelde in zijn toneelstukken het liefst pastoorsrollen. Hierin kon hij kennelijk het duidelijkst tot uitdrukking brengen wat hem wellicht toch steeds, zij het onbewust, heeft beziggehouden: geestelijke waarden tel­den voor hem zwaarder dan materiële. Na een rijk gevuld leven overleed meester Rongen op 17 juni 1987, in zijn 83e levensjaar.

Tijdens de indrukwekkende uitvaartdienst in de Ameri­caanse parochiekerk, speelde de fanfare "zijn" muziek. Door de klanken heen kon men het verdriet horen om het heengaan van hem met wie het corps tot in het diepst van zijn vezels was verbonden. Maar de boventoon werd gevoerd door een oprecht gevoel van dankbaarheid.